|
|
Centrum voor Medico-Legale Psychologie | ||||||||||||||
|
Nood aan hulp van derden |
|||||||||||||||
Snel vinden:
Wat is er nieuw?Pilootproject RIZIV-VDAB: Meer-- Ereloon sociale zaken en strafzaken 2012: Meer-- Trauma na bekijken pornofoto geldt als werkongeval: Meer-- Medische fraude kost 7 miljoen euro : Meer-- Jaarverslag van het Fonds voor Beroepsziekten : Meer-- Onwettigheden in de euthanasiepraktijk: Meer-- Antidepressiva verdubbelen kans op zelfmoord bij jongeren: Meer-- Structureel overwerken en schadevergoeding: Meer-- Emotionele schade in beroepsziekten: Meer-- Achterstallig ereloon van deskundigen loopt op: Meer-- Erkenning voor 2011: Ik wens mij in te schrijven op de nieuwsbrief Andere door ons verzorgde websites: |
Nood aan hulp van derden:
Voor wie zich op dit onderwerp wil oriënteren is de volgende webstek relevant: Zelfredzaamheid
tekst van Fries Brackx
Onder wetenschappelijke begeleiding van Prof. Dr. Dries Simoens
Volgens artikel 1382 B.W. heeft een benadeelde recht op integrale
vergoeding van de schade, eens de voorwaarden van aansprakelijkheid (fout of
een andere aansprakelijkheidsgrond, schade en oorzakelijk verband) zijn
vervuld. Schade doet zich echter voor in de meest uiteenlopende vormen,
waarvan verlies van zelfredzaamheid er één is. Voor de evaluatie van deze
schadepost bestaan er in het gemene recht geen positiefrechtelijke criteria.
Ze werden bij gebreke hiervan uitgewerkt door rechtspraak en rechtsleer. De
voorliggende bijdrage wil dan ook de gemeenrechtelijke problematiek rond de
evaluatie van schade door aantasting van de zelfredzaamheid (nood aan
derdenhulp) op een gestructureerde manier uiteenzetten, via een kritische
bespreking en evaluatie van de bestaande rechtspraak en rechtsleer.
Om deze problematiek enigszins inzichtelijk te maken, bestaat dit werk
uit twee delen. In het eerste deel wordt ingegaan op de inhoud van het begrip
"schade door verlies van zelfredzaamheid", terwijl het tweede deel
de evaluatie en de vergoeding van de schade door verlies van zelfredzaamheid
behandelt.
2. De schade : verlies van zelfredzaamheid
In dit deel wordt besproken waaruit schade door verlies van
zelfredzaamheid juist bestaat, uit welke concrete elementen ze opgebouwd is en
hoe de rechtspraak en rechtsleer deze schade kwalificeren.
2.1 Begrippen
2.1.1 Definities
In het regime van het burgerrechtelijke aansprakelijkheidsrecht moet de
schade in principe zo concreet mogelijk beschreven worden [1]
. De schadeloosstelling moet de schade dan weer zo goed
mogelijk opheffen of goedmaken. Voor een juiste en billijke schadeloosstelling
is de werkelijke schade bijgevolg de enige mogelijke maatstaf.
Hoe kan de schade door verlies van zelfredzaamheid bijgevolg
gedefinieerd worden? SIMOENS [2]
beschrijft ze als volgt: "Schade door aantasting van de
zelfredzaamheid is gelegen in de psycho-fysieke ongeschiktheid om de gewone
bezigheden van het dagelijkse leven uit te voeren, die zich buiten de
arbeidssfeer bevinden en die de mens nodig heeft om zich zelfstandig te kunnen
beredderen en handhaven in zijn persoonlijke leven, zijn gezin, de buurt, de
maatschappij,…".
De schadeloosstelling (meer bepaald het herstel, infra nrs. 22 en 23)
wordt gevormd door het inzetten van (materiële) middelen en (menselijke)
hulp, waardoor de schade zo goed mogelijk dient te worden opgeheven. De term
derdenhulp valt onder deze laatste categorie, namelijk onder de menselijke
hulp. Meer algemeen kan ze beschreven worden als zijnde de hulp, de bijstand
en het toezicht die een gehandicapte nodig heeft wanneer hij niet meer in
staat is de gewone handelingen van het dagelijkse leven op een zelfstandige
wijze uit te voeren [3]
. Concreter gaat het bijvoorbeeld om de hulp die hij nodig heeft bij het
zich verplaatsen, zich voeden, zich aan- en uitkleden, zich wassen…
2.1.2 Oorsprong
Schade door verlies van zelfredzaamheid is nog niet zo lang als een
afzonderlijke schadepost erkend: in de standaardwerken van J. RONSE (1957) en
R.O. DALCQ (1962) wordt aan de term niet de minste aandacht besteed. Over de
oorsprong van de term bestaan verschillende opvattingen. DE BRAEKELEER meent
dat de term uit het gemene recht afkomstig is [4]
. SIMOENS daarentegen meent dat de term afkomstig is uit het
arbeidsongevallenrecht, en "ontdekt" is geweest door het burgerlijke
recht in de jaren zeventig [5]
. Aanwijzingen hiervoor vindt hij in de Arbeidsongevallenwet van 10
april 1971, die een bijkomende vergoeding toekent "indien de toestand van
de getroffene volstrekt de geregelde hulp van een andere persoon vergt"
[6]
.
2.1.3 Kwalitatieve en kwantitatieve beschrijving
De schade door verlies van zelfredzaamheid kan op verschillende manieren
worden beschreven. Ze kan kwalitatief worden beschreven, door op te sommen bij
welke handelingen de gehandicapte menselijke hulp nodig heeft. Ze kan tevens
kwantitatief worden bepaald door de hoeveelheid tijd op te sommen die een
hulpverlener moet ter beschikking staan van de gehandicapte.
Kwalitatief: Een gehandicapte zal vaak bij tal van activiteiten hulp
nodig hebben van een derde persoon. Deze handelingen kunnen beperkt zijn tot
de primaire levensverrichtingen: het wassen, kleden, voeden, verplaatsen, …
Soms is de schade echter uitgebreider. Ook andere bezigheden, zoals het
onderhoud van woning en tuin, het uitvoeren van karweitjes in de woning, het
beheer van geld en goederen, en een hele reeks van sociale activiteiten, kan
een gehandicapte vaak onmogelijk uitvoeren zonder hulp van een derde. Zij
maken tevens deel uit van de schade.
De rechtsleer spreekt in dat verband van ADL-schade, waarbij ADL staat
voor “Activities of Daily Life” (“Activiteiten van het Dagelijkse
Leven”). Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen p-ADL, en i-ADL. Onder
de eerste term vat men de persoonlijke zorgtaken : wassen, kleden, eten,
verplaatsen, opmaak en toiletgebruik/continentie. Met de tweede term bedoelt
men de instrumentele activiteiten van het dagelijkse leven : telefoneren,
boodschappen doen, huishoudelijke taken, inname van medicatie, bereiden van
maaltijden, de was, verplaatsing in- en buitenshuis, beheer van financiën en
administratie..
Kwantitatief: De hoeveelheid tijd die een hulpverlener ter beschikking
moet staan van een gehandicapte varieert van geval tot geval. Soms is 24 uur
op 24 hulp vereist. Soms volstaan slechts enkele uren per week.
In de praktijk zal hier toch enkele normering vereist zijn: men kan geen
twee uren assistentie vragen voor het gebruik van een maaltijd. Evenmin kan
men voor een locomotorische gehandicapte een permanente hulp eisen met als
voorwendsel dat de gehandicapte zich steeds moet kunnen verplaatsen.
Anderzijds moet iedereen aanvaarden dat men op tien minuten geen maaltijd kan
bereiden, opdienen en afruimen. Ook komt het als logisch voor dat de
locomotorisch gehandicapte gedurende enkele weken per jaar assistentie vraagt
om met vakantie te kunnen gaan.
2.1.4 Afbakening van andere begrippen
De ongeschiktheid die tot een verlies of vermindering van de
zelfredzaamheid leidt, is duidelijk te onderscheiden van de
arbeidsongeschiktheid. De twee schadebegrippen dekken immers een andere
schade: de arbeidsongeschiktheid situeert zich in de sfeer van de arbeid,
terwijl de eerste juist alle taken buiten deze sfeer, dus in het privé-leven
omvat. Ook de vergoeding van de twee schadeposten gebeurt met een ander doel.
De schadevergoeding wegens arbeidsongeschiktheid compenseert het vermogen om
te verdienden, de schadevergoeding wegens verlies van zelfredzaamheid
compenseert een bijkomende uitgave.
De twee schadeposten vallen in de klassieke leer allebei onder de noemer
materiële schade. Deze onderverdeling in materiële en morele schade wordt
echter herhaaldelijk onder vuur genomen door de rechtsleer (infra). Deze stelt
als summa divisio zelfs het onderscheid tussen schade door verlies van
arbeidsinkomen en schade door welzijnsverlies. Arbeidsongeschiktheid valt dan
onder de noemer verlies van arbeidsinkomen, terwijl schade door verlies van
zelfredzaamheid onder de noemer welzijnsverlies zou vallen.
Het onderscheid tussen huishoudschade en schade door verlies van
zelfredzaamheid kan niet zo strak worden doorgetrokken. Er werd immers reeds
gesproken over verlies van zelfredzaamheid als zijnde ADL-schade, waarbij ADL
stond voor activiteiten van het dagelijkse leven. Ook huishoudelijk
activiteiten behoren tot deze activiteiten van het dagelijkse leven. Wordt
hiermee dan bedoeld dat er, wanneer een uitkering wegens verlies van
zelfredzaamheid toegekend wordt, hierin automatisch een vergoeding wegens
huishoudschade begrepen is?
Het Hof van Cassatie sprak zich over dit probleem voor de eerste keer
uit in een arrest van 11 maart 1999 [7].
Het Hof bepaalde dat in het hem voorgelegde geval, de bodemrechter door een
soevereine appreciatie van de feiten terecht kon oordelen dat met de
schadeloosstelling wegens derdenhulp ook de huishoudschade werd vergoed.
Hierbij kan enkel de opmerking worden gemaakt dat huishoudschade ook de andere
gezinsleden treft en dat bij de begroting van de huishoudschade ook rekening
moet worden gehouden met de gezinsleden. De redenering van het hoogste
rechtscollege kan dan ook slechts worden bijgetreden op voorwaarde dat het
arrest met deze sociale dimensie van het verrichten van gezinsarbeid rekening
houdt. Dit valt te verwachten aangezien deze dimensie bij elke vorm van schade
aan de mens zou moeten worden ingecalculeerd.
2.2 Het cassatiearrest van 30 november 1977
2.2.1 Probleemschets
In het gemene aansprakelijkheidsrecht komt het vaak voor dat een
gehandicapte die hulp en toezicht nodig heeft van iemand anders, pas een
beroep kan doen op zo'n persoon nadat hij door de derde aansprakelijke is
vergoed. Daarvóór wordt de hulp vaak op vrijwillige en gratis basis
verstrekt door vrienden of familieleden.
De rechtspraak was echter van oordeel dat de vrijwillige hulp van
familieleden of vrienden niet in aanmerking kwam voor vergoeding. Een
vergoeding werd pas toegekend wanneer het slachtoffer het bewijs kon
voorleggen dat vrienden of familie effectief werden betaald voor hun diensten.
Zo had het Hof van Beroep te Brussel zich uit te spreken over een zaak
voor waarin een man, voor 100% arbeidsongeschikit verklaard, een zo
aanzienlijke en alleen door zijn echtgenote verstrekbare verzorging nodig had
dat zijn vrouw theoretisch een beroep moest doen op een bediende om in haar
plaats een deel van het huishoudelijk werk te verrichten. Het Hof van Beroep
weigerde op basis van de volgende redeneringen een vergoeding toe te kennen :
"het is inderdaad waarschijnlijk dat de toestand van de burgerlijke
partij zo aanzienlijke en alleen door zijn echtgenote verstrekbare verzorging
vereist dat deze laatste verplicht is een beroep te doen op een bezoldigde
bediende om ter compensatie van de aan die verzorging bestede tijd en de
daardoor veroorzaakte vermoeidheid, in haar plaats een deel van gewoonlijk
huishoudelijk werk te verrichten; (…) dat de burgerlijke partij niet bewijst
dat zij inderdaad een beroep gedaan heeft op een dergelijke
gezinsverzorging" [8]
.
In een later arrest wordt door hetzelfde Hof geargumenteerd dat
"het bijkomend werk en de extra vermoeidheid slechts een persoonlijke
schade van de echtgenote kunnen uitmaken" [9]
. Op grond van deze overwegingen had het slachtoffer zelf geen recht op
een vergoeding voor schade die voor hem ontstaan is uit het feit dat hij nood
had aan hulp van een derde persoon.
2.2.2 Het cassatiearrest van 30 november 1977
Het Hof verbrak beide arresten van het Hof van Beroep te Brussel. Op de
redenering van de appelrechter dat het bijkomend werk en de vermoeidheid een
persoonlijke schade van de echtgenote uitmaakten antwoordde het hoogste
rechtscollege beknopt door te stellen dat “het feit genoodzaakt te zijn
een beroep te doen op de hulp van een derde persoon, op zichzelf een materiële
schade oplevert”. Hoe aan de nood aan hulp van derden tegemoetgekomen wordt,
is volgens het Hof van Cassatie van geen belang. Ook als ze door familieleden
of vrienden word verstrekt komt ze dus in aanmerking voor vergoeding.
Met betrekking tot de redenering van het Hof van Beroep dat de
burgerlijke partij niet het bewijs had geleverd dat hij een beroep had gedaan
op een bezoldigde dienst voor gezinsverzorging, stelde het Hof van Cassatie
als volgt: “Overwegende dat de door eisers verleende hulp op een oorzaak
stoelt die zonder enig verband is met de fout van de veroorzaker van het
ongeval en dus niet in aanmerking kan genomen worden bij de beoordeling van de
omvang van de vergoeding waartoe deze laatste gehouden is,…”.
Kort gesteld kunnen uit het cassatiearrest van 30 november 1977 deze
drie principes worden afgeleid :
de nood aan derdenhulp maakt een materiële schade uit.
deze schade bestaat in hoofde van het slachtoffer zelf.
voor deze schade kan vergoeding worden gevorderd, ook als de hulp gratis
wordt verstrekt.
De onderliggende argumentatie met betrekking tot dit laatste punt
verraste wel enigzins. In zijn arrest van 30 november 1977 verwees het Hof
naar het principe dat inspanningen ter beperking of ter herstel van de schade,
gedaan door de benadeelde of door derden, niet ten goede mogen komen aan de
schuldige schadeverwekker. In zijn vorige arresten had het Hof van Cassatie
echter altijd verwezen naar het onweerlegbare vermoeden van loonverlies. Zo
moest het Hof zich in een arrest van 13 november 1972 uitspreken over een
vergoeding voor derdenhulp vervat in de Arbeidsongevallenwet. Ook hier werd
door de arbeidsongevallenverzekeraar aangevoerd dat deze uitkering door hem
niet was verschuldigd aangezien de hulp gratis door gezinsleden werd
verstrekt. Deze redenering werd door het Hof weerlegd op grond van de volgende
redenering : ² de vergoeding voor geregelde hulp van derden vindt haar
bestaansreden in de wettelijk vermoede loonderving van de personen die de
getroffene verzorgen ongeacht zij bloedverwanten, aanverwanten of vreemden
zijn, al dan niet bij hem inwonen of al dan niet een eigen loon verdienen ² .
Volgens het Hof wordt de hulpverlener, door het feit dat hij een deel van zijn
tijd aan de verzorging van het slachtoffer besteedt, verhinderd voor die tijd
een bezoldigde arbeidstaak op zich te nemen en wordt hij dus wettelijk en
onweerlegbaar vermoed een loon te derven. Dit vormt voor hem een verlies dat
door de arbeidsongevallenverzekeraar dient te worden gedekt.
2.2.3 Twee punten van kritiek op het arrest van 30 november 1977
a. kwalificatie als materiële schade:
In het richtinggevende cassatiearrest (supra) bepaalde het Hof het
volgende: "Overwegende dat voor het slachtoffer van een ongeval, het feit
van genoodzaakt te zijn een beroep te doen op de hulp van een derde persoon,
op zichzelf een materiële schade oplevert". Het Hof kwalificeerde de
schade door derdenhulp dus als een materiële schadepost, en geeft het op die
manier een plaats in de klassieke onderverdeling tussen materiële en morele
schade, of anders uitgedrukt tussen patrimoniale en extrapatriomoniale schade:
Materiële schade bestaat uit een aantasting, onder welke gedaante ook,
van het vermogen van de benadeelde [10]
: hij lijdt loonverlies, moet anderen betalen om dagdagelijkse
handelingen te laten uitvoeren, heeft medische en hospitalisatiekosten, lijdt
zaakschade…
Morele schade laat het vermogen onberoerd maar raakt het slachtoffer in
zijn gevoelens, eer en goede naam, waardigheid, enz. [11]
Deze klassieke indeling stuit in de recente rechtsleer echter op
kritiek: VANDEWEERDT bijvoorbeeld, wijst erop dat het begrip materiële schade
weinig geschikt is om er de menselijke schade onder te laten vallen. Hij merkt
op dat het menselijk lichaam geen beschadigd en levenloos voorwerp is.
Bovendien ontbreekt bij menselijke schade de tweede betekenis van
"materieel", namelijk een aangetast kapitaal waarvan de
waardevermindering in geld kan worden uitgedrukt, zodat de term nog moeilijker
te gebruiken valt. Hij pleit dan ook voor de invoering van een ander
begrippeninstrumentarium zoals dat wordt aangegeven door VIAENE, LAHAYE en VAN
STEENBERGE. Deze auteurs proberen een nieuwe indeling te brengen in de
categorie persoonsschade. Persoonsschade kan volgens hen verdeeld worden in
enerzijds "verlies van arbeidsinkomen" en anderzijds
"gezondheidsschade" of "welzijnsverlies" [12]
:
"Verlies van arbeidsinkomen" is het verschil tussen wat verder
aan inkomen uit arbeid verdiend zou zijn was er geen schade opgetreden en het
eventuele restinkomen dat nog uit arbeid kan worden verdiend.
. "Gezondheidsschade" of "welzijnsverlies" is alle
andere schade dan het verlies van arbeidsinkomen. Ze kan zich manifesteren op
het lichamelijk, het psychisch en het sociaal vlak. Vaak situeert ze zich zelf
op al deze vlakken tegelijk. In deze optiek bestaat de gezondheidsschade
vooral uit de hinder die de beschadigde mens ontmoet bij zijn omgang met de
medemensen en de dingen.
De diverse schadeposten die onder het welzijnsverlies kunnen worden
gebracht, kunnen op hun beurt worden herleid tot: de geneeskundige verzorging
(alles wat nodig is om de mens te herstellen door een ingreep binnen zijn
persoon) en de situationele verzorging (de aanpassing van de omgeving aan de
gehandicapte mens).
Wanneer iemand hulp van derden nodig heeft, kan men spreken van een vorm
van welzijnsverlies voortspruitend uit het teloorgaan van de eigen
zelfstandigheid of zelfredzaamheid. Meer bepaald valt de term '"hulp van
derden" onder de zogenaamde "situationele verzorging". Deze
verzorging bestaat immers zowel uit het verstrekken van hulpmiddelen en
voorzieningen aan een gehandicapte als uit het ter beschikking stellen van
menselijke hulp. Het is deze menselijke hulp die wordt bedoeld met de term
"hulp van derden".
Deze kritiek op de gangbare indeling van schade, wordt op zijn beurt aan
een kritiek onderworpen door SIMOENS [13]
. Een eerste kritiekpunt betreft de term gezondheidsschade: ze doet
volgens de auteur te veel denken aan uitgaven gedaan voor geneeskundige
verzorging. Hij pleit dan ook voor het gebruik van de term welzijnsverlies
i.p.v. gezondheidsschade. Bovendien meent hij dat bepaalde schadeposten onder
beide hoofdrubrieken kunnen vallen. Zo kan een verlies aan zelfredzaamheid,
waaraan de vergoeding voor derdenhulp beantwoordt, als welzijnsverlies worden
bestempeld wanneer men de nadruk legt op het sociale isolement waarin de
betrokkene dreigt te belanden, maar ook als een verlies van arbeidsinkomen als
men wil beklemtonen dat de getroffene zijn inkomen moet aanspreken om de derde
die hem helpt, te betalen.
b. kwalificatie als schade in hoofde van het slachtoffer zelf :
De bepaling dat de schade door nood aan derdenhulp bestaat in hoofde van
het slachtoffer zelf, wordt door de rechtsleer aan heel wat kritiek
onderworpen. Een vaak geformuleerd argument is dat het in geval van
vrijwillige hulp door familieleden of vrienden veel logischer zou zijn dat de
personen die de hulp verleend hebben (zeker voor hulp geboden vooraleer de
rechter uitspraak heeft gedaan) voor de rechter schadevergoeding zouden kunnen
vorderen in plaats van de getroffene. Volgens deze strekking zijn het de
personen die de hulp bieden die in feite de schade lijden.
Deze kritiek komt echter onvermijdelijk in botsing met het eerder
vernoemde, door het Hof van Cassatie vooropgestelde principe, dat de
inspanningen gedaan door familieleden en vrienden, gestoeld zijn op een
oorzaak die vreemd is aan de fout van de dader (supra nrs. 14 en 16). Daaruit
volgt dat het slachtoffer in principe wordt verondersteld zelf de kosten van
het herstel te dragen door een beroep te doen op professionele hulpverleners.
Beslist hij dit niet te doen, of slaagt hij er in via bovenmenselijke
inspanningen het zonder hulp van derden te stellen, dan mag dit niet aan de
veroorzaker ten goede komen. De vordering ingesteld door het slachtoffer zelf
kan dus op basis van dit principe niet worden geweigerd. Een tweede maal een
vordering toekennen aan de familieleden en vrienden zou dus op basis van dit
principe tot dubbeltellingen leiden.
3. Evaluatie en vergoeding van de schade
In dit deel wordt besproken welke vorm de schadeloosstelling aanneemt,
welke elementen volgens de rechtspraak en rechtsleer in aanmerking komen voor
de begroting van de schadeloosstelling, en op welke manier deze
schadeloosstelling moet worden berekend en uitbetaald.
3.1 Situering
Op het gebied van persoonsschade wordt het onderscheid gemaakt tussen
het herstel van schade en het vergoeden van schade, twee termen die in het
recht vaak door elkaar worden gebruikt. Er bestaat echter een grondig verschil
tussen beide [14]
. Herstel brengt het slachtoffer terug in de toestand waarin het zou
zijn geweest indien er geen schade was opgetreden, een vergoeding heeft een
vervangend karakter: zij compenseert de schade die in het verleden blijft
bestaan ten gevolge van de traagheid van het herstel.
Herstel is altijd beter dan een vergoeding en heeft dan ook altijd
voorrang. Bij elke schadeloosstelling moet daarom eerst aan het voeren van
herstelacties gedacht worden. Vergoedingen moeten slechts worden aangeboden
voor zover en zolang deze herstelacties er niet in slagen de schade volledig
te doen verdwijnen.
In dat verband kan worden gesproken van een herstelplicht en zelfs van
een herstelrecht: de beschadigde mens heeft het recht met voorrang de inzet te
eisen van alle middelen die zijn schade werkelijk opheffen. Van hem kan niet
worden verlangd dat hij genoegen neemt met een vergoeding, zolang niet alle
mogelijke herstelpogingen zijn ondernomen.
Ook schade door verlies van zelfredzaamheid komt in aanmerking voor
herstel. Zij kan als volgt in het volgende schema worden geplaatst [15]
:
De eerste vorm van herstel die zich zal voordoen in geval van
persoonsschade is het medisch herstel: medische ingrepen en behandelingen
proberen op de eerste plaats de stoornissen die het menselijk organisme
vertoont geheel of gedeeltelijk op te heffen. Dit medisch herstel is echter
niet altijd volledig: nadien kunnen er zich nog altijd beperkingen voordoen
bij allerlei activiteiten. Deze beperkingen kunnen op hun beurt leiden tot een
handicap in het maatschappelijk functioneren. Zij komen echter in aanmerking
voor een vorm van herstel: door in te grijpen in de materiële omgeving van de
gehandicapte of door van uit de omgeving menselijke hulp te verschaffen,
kunnen de beperkingen tot een minimum worden herleid, zodat de daaruit
volgende handicap vermindert. Men spreekt in dit verband van situationeel
herstel. De menselijke hulp die in dat kader wordt verschaft, valt onder de
term "derdenhulp".
De indeling in twee vormen van herstel mag natuurlijk niet te ver worden
doorgedreven. Beweren dat de behoefte aan hulp van derden van een persoon met
een handicap pas moet worden beoordeeld na een doorgedreven medische en
paramedische revalidatie en na het verstrekken van adequate technische
hulpmiddelen, is verkeerd. Deze maatregelen zijn weliswaar van grote betekenis
voor de mate waarin een persoon met een handicap hulp van een derde nodig
heeft. Niettemin getuigt deze gedachtengang van een onvolledige perceptie van
het revalidatieproces van een gehandicapte persoon. Er wordt als het ware
gesuggereerd dat eerst maximale medische herstelacties dienen te worden
ingezet, dat in een tweede fase deficiënte functies moeten worden
gecompenseerd met technische hulpmiddelen en materiële aanpassingen, en dat
pas daarna dient te worden onderzocht wat rest aan nood aan derdenhulp. Een
revalidatieproces is een voortdurend, in sommige gevallen zelfs een levenslang
proces, waarbij vaak alle vormen van herstelacties permanent noodzakelijk
zijn.
HUYS stelt in dit verband zelfs dat voor een adequate medische en
technische herstelactie, de hulp van derden reeds een onontbeerlijke schakel
is [16]
. Hij geeft het voorbeeld van een persoon die voor het behoud van zijn
motorische mogelijkheden verscheidene keren per week intensief moet oefenen in
en onder water. Dit veronderstelt hulp van derden bij het aan- en uitkleden,
de transfer in en uit het zwembad en de verplaatsing naar en van het zwembad.
Daarenboven moet hij dagelijks enkele uren wandeloefeningen uitvoeren met
begeleiding. Daarbij maakt hij gebruik van aangepast schoeisel, dat in België
niet te verkrijgen is en dat hij bij de fabrikant in Duitsland gaat kopen. Ook
al is zijn auto perfect aan zijn handicap aangepast, toch is zo’n tocht, met
tal van onderbrekingen voor maaltijden, toiletgebruik en dergelijke,
uitgesloten zonder hulp van een derde. Op die manier illustreert HUYS de
voortdurende wisselwerking en de werderzijdse afhankelijkheid tussen medische
herstelacties, technische hulpmiddelen en de hulp van derden.
HUYS gebruikt dit inzicht om de gangbare praktijk, waarbij de vergoeding
voor hulp van derden pas wordt toegekend vanaf de volledige consolidatie, op
de korrel te nemen. Hij meent dat een persoon die na een ongeval wordt
gehospitaliseerd met een prognose van een blijvende handicap vanaf de eerste
maanden ziekenhuisverblijf nood heeft aan hulp van derden. De gehandicapte
moet immers de ‘markt van rolstoelen’ verkennnen, moet instaan voor het
onderhoud van zijn woning, de beveiliging tegen diefstal, het opvolgen van
administratieve formaliteiten,… Zonder deze inbreng van derden zou de
terugkeer van de gehandicapte in het gewone leven al van meet af aan sterk
worden gehypothekeerd. Hij vraagt zich dan ook terecht af waarom de
rechtspraktijk dan niet erkent dat deze hulp van derden reeds in de beginfase
van het herstelproces noodzakelijk is.
3.2 Evaluatie van de hulp
3.2.1 Naargelang van de personen die de hulp bieden
Het Hof van Cassatie heeft in een arrest van 30 november 1977 (supra)
reeds bepaald dat ook de hulp van familieleden en vrienden in aanmerking komt
voor vergoeding. De vraag die hier rijst is of de hulp geboden door
familieleden in dezelfde mate dient te worden vergoed als hulp geboden door
derden. Op dit punt blijkt de rechtspraak verdeeld.
Sommige rechters zijn ervan overtuigd dat de schade in generlei mate
kleiner is wanneer derdenhulp wordt verschaft door familieleden of vrienden en
niet door professionele vaklieden [17]
:
Het Hof van Beroep te Luik gaat in dat verband nog verder: de rechtbank
overweegt dat het zelfs zonder belang is na te kijken of de hulp bezoldigd is
of uitgaat van een verwante die daarvoor geen enkele vergoeding ontvangt
[18]
.
Het Hof van Beroep te Antwerpen deelt deze zienswijze op grond van de
reden dat de hulp van derden niet nodig zou zijn geweest zonder de fout van de
pleger van de onrechtmatige daad: deze laatste diende dan ook de schade wegens
de hulp van derden volledig te vergoeden, ook al werd zij in casu verleend
door de ouders [19]
.
De rechtbank te Brussel meent in dat verband dat de familie alleen maar
de hulp vervangt die anders door derden zou zijn verschaft [20]
. Hij meent dat dit gebeurt ten koste van de carrière van de
familieleden. Het is volgens de rechtbank dan ook billijk dat deze
familieleden op dezelfde wijze worden vergoed als de vreemde hulpverleners.
Andere rechters menen dat de hulpverlening door verwanten aanleiding
geeft tot een lagere vergoeding [21]
. Sommigen wijzen, ingaande tegen de cassatierechtspraak, de vergoeding
zelfs helemaal af [22]
.
De eerste stelling wordt echter door de rechtsleer op basis van de
volgende argumenten als de beste naar voor geschoven [23]
:
Het aanvaarden van de tweede stelling zou een onaanvaardbaar voordeel
meebrengen voor de aansprakelijke. De familie verleent immers enkel hulp die
anders door niet-familieleden zou moeten worden verschaft (en die meestal wel
door de getroffene zou moeten worden betaald).
Familieleden offeren vaak hun eigen beroepswerkzaamheden en carrièrevoorzichten
op.
De getroffenen kunnen vaak hun familieleden zelf niet vergoeden,
aangezien zij niet over de nodige fondsen beschikken.
Deze stelling komt naar onze mening echter onvermijdelijk in botsing met
het principe van de concrete schadebegroting, toch zeker in de gevallen waar
de hulp beperkt blijft tot enkele uren per week. Er kan immers moeilijk worden
betwist dat in zo’n geval de kosten van het herstel lager liggen als de hulp
door familieleden en vrienden wordt verschaft en niet door professionele
hulpverleners. In erge gevallen van letselschade waar familieleden of vrienden
hun job of carrièremogelijkheden moeten opgeven om bijna fulltime derdenhulp
te verschaffen, lijkt ons de eerste stelling dan weer wel verdedigbaar.
In verband met de zorgverstrekking door familieleden moet bovendien de
opmerking worden gemaakt dat ze slechts in aanmerking voor vergoeding zou
mogen komen indien zij omvattender is dan de gebruikelijke hulpverlening
binnen het gezinsverband [24]
. Is dit het geval, dan moet alleen de meerinspanning worden vergoed.
3.2.2 Naargelang van de aard van de hulp zelf:
a. Welke hulp komt in aanmerking voor vergoeding?
Alle onderzochte rechtspraak is het erover eens dat de hulp verleend bij
elementaire levensbehoeften in aanmerking komt voor vergoeding [25]
. Over wat er juist valt onder de term "elementaire
levensbehoeften" bestaat heel wat discussie:
Het Hof van Beroep te Luik soms enkele van deze behoeften op [26]
: het zich kunnen verplaatsen, zich voeden, persoonlijke hygiëne, aan
en uitkleden, wassen… Het Hof neemt ook de hulp bij het voeren van de
huishouding in aanmerking.
Het Hof van Beroep te Antwerpen meent dat ook moeilijkheden om het
toilet te gebruiken, met de auto te rijden of boodschappen te doen, alsook de
problemen bij incontinentie in aanmerking.
Nochtans zou men naast de hulp bij elementaire levensbehoeften, ook hulp
moeten kunnen vragen voor andere bezigheden, zoals het onderhouden van woning
en tuin, het beheer van geld en goederen, alsook voor een hele reeks van
sociale activiteiten die voor de gehandicapte een gesloten gebied vormen.
Of de hulp actief moet worden verleend dan wel een passieve aanwezigheid
met het oog op het uitoefenen van toezicht volstaat, zijn vragen die in
concrete gevallen uiteenlopende antwoorden krijgen.
Sommige rechtspraak meent dat een bestendige aanwezigheid bij de
getroffene in aanmerking komt voor dezelfde vergoeding als actieve hulp,
indien zulke aanwezigheid vereist is [27]
.
Het Hof van Beroep te Antwerpen daarentegen meent dat de hulp niet
permanent kan worden genoemd, wanneer 24 u op 24 iemand aanwezig moet zijn. De
effectieve hulp bedroeg in het voorgelegde geval volgens het Hof maar 4 uur
per dag en de resthulp bestond uit waakperiodes. Het Hof besliste vervolgens
op basis van de redelijkheid een vergoeding toe te kennen ten belope van 6 uur
per dag [28]
.
Een "tussenoplossing" wordt gegeven door de rechtbank te
Brussel. Hij verdeelt de hulp die permanent wordt gegeven wordt aan een
persoon die aan tetraplegie lijdt in verschillende perioden: er zijn 4 uur
technische prestaties vereist waarvoor de helper het niveau van ambulancier
zou moeten hebben, 7 uur hulp die normaal wordt verstrekt door een
gezinshelpster en voor de overige 14 uur volstaat een passieve aanwezigheid
[29]
.
Deze laatste methode valt wellicht aan te raden. Ze beantwoordt het
meest aan de concrete evaluatie van de hulp en kent een vergoeding toe
naargelang van het niveau van de verleende prestaties.
b. Is de getroffene vrij de hulp te kiezen die hij wil?
De getroffene is niet verplicht een beroep te doen op één of ander
organisme. Hij moet binnen de regels van beperking van de schade vrij kunnen
kiezen door wie hij wenst te worden geholpen. Pas wanneer de geboden middelen
even goed zijn, maar de financiële kosten eraan verbonden duidelijk
verschillen, kan de keuzevrijheid worden beperkt, overeenkomsig de regels van
de schadebeperkingsplicht die rust op het slachtoffer [30]
. Een belangrijk criterium hierbij is de redelijkheid [31]
.
3.3 Evaluatiemethode
3.3.1 Foute evaluatietechnieken
De wet bepaalt nergens welke evaluatiemethode moet worden gehanteerd. In
de praktijk bestaat hierover dan ook heel wat verwarring. Vaak begint deze
verwarring al bij de experten, die door de rechtbanken om een advies worden
gevraagd. Deze beroepen zich vaak op schadebegrotingen die zijn ontleend aan
andere systemen. Sommigen spreken van arbeidsongeschiktheid, of hanteren de
Schaal voor het vaststellen van de Integratietegemoetkoming. Ook de Officiële
Belgische Schaal ter bepaling van de graad van Invaliditeit, die eveneens een
schaal voor hulp van derden bevat, maar die enkel wettelijk is opgelegd voor
militairen en oorlogsslachtoffers, wordt soms aangehaald.
Vaak wordt zonder enige precisering door de rechters een bedrag
vooropgesteld dat door hen ex aequo et bono werd begroot. Deze vorm van
schadeloosstellen moet echter zo veel mogelijk worden gemeden. De basis voor
zo’n berekening is weliswaar te vinden in artikel 1382 B.W., maar ze zou in
feite slechts in subsidiaire orde mogen worden gebruikt, namelijk wanneer geen
andere berekeningsbasis kan gevonden worden die de schade op een preciezere
manier kan benaderen. Indien voor de schade een precieze berekeningbasis
voorhanden is, wat het geval is voor verlies van zelfredzaamheid (infra nrs.
36 en 37), moet deze berekingsbasis toegepast worden en mag niet zonder meer
een bedrag worden vastgesteld.
Het Hof van Cassatie treedt deze opvatting bij: het heeft in dat verband
bepaald dat de feitenrechter bij een schadebegroting ex aequo et bono de reden
moet aangeven waarom de door de getroffene voorgestelde berekeningswijze niet
kan worden aangenomen en tevens moet vaststellen dat het niet mogelijk is de
schade, zoals hij deze heeft omschreven, anders te bepalen [32]
. De schattingstechniek ex aequo et bono heeft immers slechts tot doel
aan een tekortkoming van het bewijsvoorschrift van de benadeelde te verhelpen,
in gevallen waar deze wel het bestaan van de schade kan bewijzen, maar niet de
juiste omvang ervan.
3.3.2 Correcte evaluatietechniek: arbeidsuren waarvoor wordt betaald.
Uit artikel 1382 B.W. volgt dat de schade in concreto dient te worden geëvalueerd.
De rechtsleer pleit dan ook grotendeels voor een concrete schatting, waarbij
men nagaat hoeveel uren een bepaald persoon hulp nodig heeft, en dit urental
vermenigvuldigt met de prijs die de getroffene per uur moet betalen voor de
hulp waaraan hij behoefte heeft. Deze visie wordt jammer genoeg niet algemeen
door de rechtspraak gevolgd. Toch zijn er een aantal arresten van beroepshoven
die reeds in die richting gaan:
In een arrest van 7 mei 1987 overweegt het Hof dat de getroffene door de
vergoeding in staat moet zijn gekwalificeerd personeel aan te werven (indien
het gaat om een zaak van levensbelang). Het Hof kent in casu (een geval van
tetraplegie) een vergoeding toe die de getroffene in staat moet stellen om
vier verpleegkundigen te betalen. Bij berekening van hun loon werd rekening
gehouden met de kwalificatie van de helpers alsmede met sociale patronale
zekerheidsbijdragen en het vakantiegeld. Het Hof nam dus niet het beginloon
binnen de betrokken sector in aanmerking, maar het loon van een verpleegster
met een zekere ervaring, op grond dat van de betrokkene niet kan worden
verwacht dat hij elk jaar beginnende verpleegkundigen aan het werk zet.
Bovendien was omwille van de toestand van de getroffene een zekere ervaring
vereist.
In een eerder arrest sprak het Hof zich in dezelfde richting uit en
kende het een rente van 200.000 fr. per maand toe voor hulp van derden aan een
gehandicapt kind. Dit bedrag werd echter alleen toegekend voor de periode
waarin het kind geen beroep meer zal kunnen doen op hulp van zijn moeder.
Zolang dit wel kon wordt slechts 45.000 fr. per maand toegekend.
Deze techniek volgt perfect art. 1382 B.W.: ze probeert de schade in
concreto te berekenen en ze integraal te vergoeden.
Niettemin kan bij deze arresten opgemerkt worden dat zij de theorie van
concrete schadeberekening niet in zijn volle consequenties doortrekken. In de
hypothese waarin de hulp 24 op 24 uur diende te worden verleend, schiet de
vergoeding voor vier verpleegkundigen wellicht nog te kort. Rekening houdend
met 38 arbeidsuren per week, vakantieperiodes, afwezigheid wegens ziekte en
alle andere redenen van schorsing van de arbeidsovereenkomst, heeft de
betrokkene immers behoefte aan de hulp van bijna vijf voltijdse verpleegsters
om op een normale wijze de nodige bijstand te krijgen.
3.4 Het beginsel van de vrije beschikking over de schadevergoeding
3.4.1 Principe
Zodra de schadevergoeding in het vermogen van de getroffene treedt, mag
hij erover beschikken zoals hij dat zelf wil. Hij mag, net zoals voor elk
ander goed, de schadevergoeding aanwenden voor om het even welk doel [33]
. Dit beginsel werd bevestigd in artikel 83 van de wet van 2 juni 1992
op de landverzekeringsovereenkomst. Dit artikel bepaalt dat de benadeelde vrij
beschikt over de door de verzekeraar verschuldigde schadevergoeding en voegt
eraan toe dat het bedrag van de schadevergoeding niet mag verschillen
naargelang het gebruik dat de benadeelde ervan zal maken. Hoewel deze bepaling
is opgenomen in de wet op de landverzekeringsovereenkomst, bevestigt ze een
vanzelfsprekend beginsel in het gemene aansprakelijkheidsrecht. Het
slachtoffer van een ongeval, veroorzaakt door de fout van een derde, mag de
hem toegekende schadevergoeding steeds gebruiken zoals hij dat wenst, zonder
dat hij de bestemming ervan moet rechtvaardigen en zonder dat de derde
aansprakelijke het bedrag van de schadevergoeding kan beïnvloeden [34]
.
3.4.2 Het vrije beschikkingsbeginsel en de schadevergoeding voor hulp
aan een derde
Zoals reeds gezegd bij de bespreking van het cassatiearrest van 30
november 1977, heeft het slachtoffer van een onrechtmatige daad die daardoor
de hulp nodig heeft van een derde, recht op schadeloosstelling voor deze hulp,
zelfs wanneer deze hem vrijwillig wordt verstrekt door familieleden. Hij heeft
dus de vrije beschikking over zijn schadevergoeding. Hij mag dit bedrag
aanwenden om een te bezoldigen persoon aan te stellen, maar hij mag er
eveneens een andere bestemming aan geven. Niettegenstaande deze
cassatierechtspraak, blijven de rechters terughoudend om de reële kostprijs
van een bezoldigde hulp toe te kennen, wanneer er geen bewijsstukken
voorhanden zijn die deze kosten vermelden. Dit blijkt bijvoorbeeld uit een
arrest van het Hof van Beroep te Brussel van 1987 [35]
. In deze zaak had het slachtoffer behoefte aan een permanente bijstand.
Deze werd verleend door zijn moeder. Voor de schade in de toekomst werd een
rente toegekend. Voor de periode waarin de moeder bijstand kon verlenen, wordt
slechts 1.500 fr. per dag toegestaan. Voor de periode van betaalde bijstand
door derden werd wel rekening gehouden met de werkelijke kostprijs. Deze
uitkering werd echter slechts toegekend voor zover de getroffene documenten
kon voorleggen om de gemaakte kosten te staven. Er bestaat dus een tendens om
lagere vergoedingen toe te kennen, die ex aequo et bono worden vastgesteld.
Die tendens gaat niet alleen in tegen het voornoemde arrest van het Hof van
Cassatie, maar schendt evenzeer de rechten van het slachtoffer dat immers geen
enkele zekerheid heeft ook in de toekomst op vrijwillige hulp van familieleden
te kunnen rekenen [36]
. Stelt men de schadevergoeding afhankelijk van de bestemming de men
eraan zal geven, dan blijft er van het vrije beschikkingsbeginsel niet veel
meer over.
4. Besluit
Hoewel men in het Belgische sociale recht een tamelijk ruime literatuur
vindt inzake hulp van derden, is het in het gemene recht vrij stil gebleven
rond deze materie. Nochtans kunnen de kosten van hulpverlening door derden een
belangrijke schadepost uitmaken bij de evaluatie van menselijke schade. Men is
het er over eens dat een slachtoffer, dat ten gevolge van de fout van een
derde hulp nodig heeft van een ander, schadevergoeding kan vragen voor deze
schadepost. Ook wanneer deze hulp wordt verleend wordt door familieleden en
vrienden van het slachtoffer, heeft het slachtoffer recht op schadevergoeding.
Dit alles wordt gekaderd binnen het principe van de concrete berekening van de
schade en de integrale schadevergoeding.
Er blijft echter een probleem bestaan. De situatie van familieleden en
vrienden die derdenhulp op vrijwillige en gratis basis verstrekken en die ten
gevolge daarvan al dan niet tijdelijk hun werk opgeven, blijft onbevredigend.
Kunnen deze nauwe verwanten schadevergoeding vorderen van de derde
aansprakelijke voor hun inkomensverlies ? Het cassatiearrest van 30
november 1977 heeft, door te stellen dat de nood aan derdenhulp een materiële
schadepost in hoofde van het slachtoffer uitmaakt, negatief op die vraag
geantwoord. De meeste arresten van de Hoven van Beroep volgen de theorie van
dit cassatiearrest. Slechts een handvol arresten kent aan de familieleden een
vergoeding toe. Het Belgische recht zou dus nog een stap verder kunnen gaan en
naar analogie met het arbeidsongevallenrecht een vergoeding toekennen aan de
familieleden die bereid zijn hun bezoldigd werk op te geven om het slachtoffer
op behoorlijke wijze te kunnen verzorgen. Het Hof van Cassatie erkent in het
arbeidsongevallenrecht immers reeds het onweerlegbaar vermoeden van
loonderving in hoofde van het slachtoffer als grondslag voor de vergoeding
wegens derdenhulp (supra). Het feit dat deze familieleden de mogelijkheid
hebben om hiervoor een vergoeding te ontvangen, zal voor hen een extra
stimulans zijn om hun werk op te geven en hulp te verschaffen. Wie kan er
immers beter voor het slachtoffer zorgen dan een familielid dat hem door en
door kent ?
[1]
J., RONSE, Schade en schadeloosstelling, I, Gent, E. Story-Scientia, 1984,
173; M.., VANDEWEERDT e.a., Hulp van derden. Schade evalueren in de praktijk
5, Antwerpen-Appeldoorn, Maklu, 1992, 19.
[2]
D., SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid. Schade en
schadeloosstelling, II, Antwerpen, Story-Scientia, 1999, 233.
[3]
M., VANDEWEERDT e.a., Hulp van derden. Schade evalueren in de praktijk 5,
Antwerpen-Appeldoorn, Maklu, 1992, 12.
[4]
I., DE BRAEKELEER, "Het beginsel van de vrije beschikking over de
schadevergoeding en de begroting van de schade in geval van hulp van derden:
de vrijwillige hulp door familieleden", Jura. Falc. 1998-99, 78.
[5]
D., SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid. Schade en
schadeloosstelling, II, Antwerpen, Story-Scientia, 1999, 234.
[6]
Art. 24, vierde lid Arbeidsongevallenwet
[7]
Cass. 11 maart 1999, J.T.T. 2000, 142
[8]
Brussel 25 mei 1976, onuitg.
[9]
Brussel 16 februari 1977, onuitg.
[10]
J., RONSE, Schade en schadeloosstelling, Gent, E. Story-Scientia, 1984, 35;
D., SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid. Schade en
schadeloosstelling, II, Antwerpen, Story-Scientia, 1999, 60.
[11]
Cass. 3 februari 1987, R.W. 1987-88, 220; Bergen 5 februari 1990, De. Verz.
1990, 370; Brussel 26 juni 1990, R.G.A.R. 1991, 11774; J., RONSE, Schade en
schadeloosstelling, Gent, E. Story-Scientia, 1984, 35; D., SIMOENS,
Buitencontractuele aansprakelijkheid. Schade en schadeloosstelling, II,
Antwerpen, Story-Scientia, 1999, 60.
[12]
M., VANDEWEERDT, "De schadeloosstelling van menselijke schade in het
regime van de burgerrechtelijke aansprakelijkheid", R.W. 193-84,
1249-1251; J., VIAENE, D., LAHAYE en J., VAN STEENBERGE, "Een
begrippenkader voor de hervorming van de sociale zekerheid", Soc. Kron.
[13]
D., SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid. Schade en
schadeloosstelling, II, Antwerpen, Story-Scientia, 1999, 123.
[14]
VANDEWEERDT, M., "De schadeloosstelling van menselijke schade in het
regime van de burgerrechtelijke aansprakelijkheidd", R.W. 1983-84,
1251.
[15]
M.., VANDEWEERDT e.a., Hulp van derden. Schade evalueren in de praktijk 5,
Antwerpen-Appeldoorn, Maklu, 1992, 12.
[16]
J., HUYS, “Hulp van derden in de praktijk”, Medi-jus 1996, afl.2, 14-15.
[17]
Bergen 1 juni 1987, R.G.A.R. 1988, 11375.
[18]
Luik 27 februari 1985, R.G.A.R. 198, 11302.
[19]
Antwerpen 6 november 1987, Limb. Rechtsl. 1987, 217.
[20]
Rb. Brussel 16 december 1988, Bull. Ass. 1989, 517.
[21]
Corr. Huy 21 december 1984, Bull. Ass. 1989, 533; Brussel 19 januari 1987,
R.G.A.R. 1988, 11380.
[22]
Rb. Hasselt 21 juni 1995, De. Verz. 1995, 630.
[23]
J., ROODHOOFT, "De vergoeding voor hulp van derden in de
Arbeidsongevallenwet en het burgerlijk aansprakelijkheidsrecht", T.B.B.R.
1991, 606; M., VANDEWEERDT e.a., Hulp van derden, schade evalueren in de
praktijk 5, Antwerpen-Appeldoorn, Maklu, 1992, 41.
[24]
Corr. Brugge 28 mei 1997, R.W. 1997-98, 1265; D. SIMOENS, Buitencontractuele
aansprakelijkheid. Schade en schadeloosstelling, II, Antwerpen,
Story-Scientia, 1999, 240.
[25]
Luik 27 februari 1985, R.G.A.R. 1987, 11302; Antwerpen 6 november 1987, Limb.
Rechtsl., 1987, 217; Brussel 7 mei 1987, R.G.A.R. 1988, 11361.
[26]
Luik 27 februari 1985, R.G.A.R. 1987, 11302.
[27]
Brussel 19 januari 1987, R.G.A.R. 1988, 11380; in dezelfde zin: Bergen 1juni
1987, R.G.A.R. 1988, 11375.
[28]
Antwerpen 6 november 1987, Limb. Rechtsl.1987, 217.
[29]
Rb. Brussel 16 december 1988, Bull. Ass. 1989, 512.
[30]
Antwerpen 6 november 1987, Limb. Rechtsl. 1987, 217; I., DE BRAEKELEER,
"Het beginsel van de vrije beschikking over de schadevergoeding en de
begroting van de schade in geval van hulp van derden: de vrijwillige hulp
door familieleden", Jura Falc. 1998-99, 82; J., ROODHOOFT, "De
vergoeding voor hulp van derden in de Arbeidsongevallenwet en het burgerlijk
aansprakelijkheidsrecht", T.B.B.R. 1991, 606; M., VANDEWEERDT e.a.,
Hulp van derden, schade evalueren in de praktijk 5, Antwerpen-Appeldoorn,
Maklu, 1992, 44.
[31]
J., Ronse, Schade en schadeloosstelling, Gent, Story-Scientia, 1984, 173.
[32]
Cass. 16 februari 1956, Pas. 1956, I, 622; Cass. 6 maart 1967, Arr. Cass.
1967, 840; Cass. 3 november 1982, Arr. Cass. 1982-83, 320; Cass. 23 oktober
1991, Arr. Cass. 1991-92, 180; Cass. 30 maart 1994, Arr. Cass . 1994, 340.
[33]
R.O. DALCQ, Traité de la responsabilité civile, II, Les novelles, Brussel,
Larcier, 1962, nr. 42789.
[34]
I. DE BRAEKELEER, "Het beginsel van de vrije beschikking over de
schadevergoeding en de begroting van de schade in geval van hulp van derden:
de vrijwillige hulp door familieleden", Jura. Falc. 1998-99, 84.
[35]
Brussel 19 januari 1987, R.G.A.R. 1988, nr. 11387.
[36]
I. DE BRAEKELEER, "Het beginsel van de vrije beschikking over de
schadevergoeding en de begroting van de schade in geval van hulp van derden:
de vrijwillige hulp door familieleden", Jura. Falc. 1998-99, 85.
MINISTERIEEL BESLUIT TOT VASTSTELLING VAN DE CATEGORIEËN EN VAN DE HANDLEIDING VOOR DE EVALUATIE VAN DE GRAAD VAN ZELFREDZAAMHEID MET HET OOG OP HET ONDERZOEK NAAR HET RECHT OP DE INTEGRATIETEGEMOETKOMINGvoor de volledige tekst: klik hier |
||||||||||||||
| CMLP © 2008 |
Home •
Company •
Onze diensten •
Policies •
FAQs •
Contact • Nieuwsbrief
• Vacatures
|
||||||||||||||
 |
|
